O nas
Polskie Towarzystwo Kulturalne “Mikołaj Kopernik” jest najstarszą organizacją polonijną działającą dziś w Chorwacji. W roku 2020 obchodziło 30-lecie swojej działalności. Polacy w Chorwacji stanowią jedną z 22 mniejszości narodowych, należąc przy tym do tych mniej licznych, ale prężnie działających. Właśnie aktywność PTK “Mikołaj Kopernik” jest najlepiej widoczna, z uwagi na liczebność Polaków zamieszkujących Zagrzeb i okolicę, ze względu na długą tradycję i na aktywność członków. Obok PTK “M. Kopernik” w Zagrzebiu, w Chorwacji istnieją stowarzyszenia polonijne w Splicie, Rijece i Osijeku.
Polonię chorwacką można podzielić na 2 grupy różniące się czasem osiedlenia. Przez stulecia Polacy docierali na tereny chorwackie, a niektórzy z nich tu się osiedlali. Były to jednak pojedyncze osoby. W ostatnich dekadach XIX wieku w wielu miastach chorwackich zamieszkiwało po kilka do kilkunastu osób mówiących po polsku. Według danach z roku 1880, najwięcej było Polaków w Zemunie (46 osób) i w Zagrzebiu (70 osób). W sumie w Chorwacji Właściwej zamieszkiwało wtedy 485 Polaków. Ta liczba wzrosła w okresie do wybuchu pierwszej wojny światowej. Dane z roku 1910 mówią o ponad 2300 osobach mówiących po polsku. Był to rezultat dwóch fal migracyjnych. Z jednej strony, w organizacji samego państwa austro-węgierskiego znacząca liczba Polaków osiedliła się w Bośni i Hercegowinie po jej okupacji z roku 1878. Byli to zarówno urzędnicy państwowi i specjaliści różnych profesji, jak i chłopi polscy osiedleni w okolicy Prijedoru. Z tych osób, pewna część przesiedlała się następnie do Chorwacji. Druga fala to osadnictwo polskich chłopów z Galicji, którzy na własną rękę (często za pośrednictwem banków) nabywali ziemię w Slavoniji i przesiedlali się na większe gospodarstwa z przeludnionej Galicji. To zjawisko dotyczyło głównie pierwszych lat XX wieku.
Według spisu ludności na całym terytorium Królestwa Serbów, Chorwatów i Słoweńców na początku okresu międzywojennego mieszkało ponad 10.000 Polaków, a powiększyła się ich liczba również na terenach chorwackich. Wtedy to w 1919 roku został utworzony pierwszy Konsulat RP w Zagrzebiu. Doszło między innymi do upowszechniania pozytywnego wizerunku Polski, rozwinęły się kontakty w dziedzinie kulturalnej i naukowej. Wtedy to z inicjatywy Konsulatu RP powstały organizacje i instytucje kultywujące polskość i język ojczysty wśród miejscowej Polonii. W 1929 roku powołano w Zagrzebiu pierwszą organizację polonijną „Ognisko Polskie”. Mieszkało tu wtedy około 300 Polaków, a połowa włączyła się w prace stowarzyszenia. Choć organizacja ta miała stałe kłopoty finansowe i nie otrzymywała należytego wsparcia od ani od władz polskich, ani od władz Zagrzebia, założono bibliotekę i wydawano własną prasę. W drugiej połowie lat 1930-ych „Ognisko Polskie”, przekształcone w Związek Polski, rozszerzyło swoja działalność również na tereny zachodniej Bośni, gdzie również zamieszkiwało sporo Polaków. Dzięki temu w roku 1936 roku Związek Polski zrzeszał ok. 900 członków. Członkowie „Ogniska Polskiego” byli szczególnie aktywni wspierając falę uchodźców z Polski, którzy poprzez terytorium ówczesnej Jugosławii po klęsce wrześniowej starali się przedostać na zachód. Założony został w tym celu nawet specjalny Komitet, w którym aktywne były przede wszystkim panie, członkinie „Ogniska”.
Po drugiej wojnie światowej liczba Polaków zamieszkałych w Jugosławii znacząco się zmniejszyła. Około 18.000 Polaków z Bośni zdecydowało się na powrót do Kraju. Pozostało ok. 5% Polaków, którzy byli powiązani rodzinnie, czy też nie mieli możliwości finansowych na powrót. Zmniejszyła się również liczba Polaków zamieszkałych na terenach chorwackich. Był to rezultat nie tylko reemigracji, ale szybko postępującej asymilacji Polaków, którzy łatwo wtapiali się w miejscową ludność. Organizacja polonijna zawiesiła swoją działalność.
Druga migracja Polaków na tereny chorwackie i do całej byłej Jugosławii nastąpiła w latach 1960-ych, 1970-ych i 1980-tych. Związane to było z licznymi przypadkami zawierania związków małżeńskich Polek z obywatelami Jugosławii. Te małżeństwa to głównie rezultat znajomości studenckich, rozwoju współpracy gospodarczej obu krajów, wyjazdów grupowe na wakacje nad Adriatyk, targów i wystaw zagranicznych. W związku z kryzysem gospodarczym w Polsce i lepszymi warunkami życia, mieszane pary polsko-chorwackie najczęściej decydowały się na zamieszkanie w Jugosławii. Warto zaznaczyć, że dużym procencie osoby przybywające do Chorwacji z Polski miały wyższe wykształcenie. Po długiej przerwie, nowe pokolenie Polaków zamieszkałych w byłej Zagrzebiu znowu zaczęło odczuwać potrzebę zorganizowania się w celu niesienia sobie pomocy, wspierania się moralnie i stwarzania dostępu do polskiej kultury. Proces osiedlania się pojedynczych osób lub rodzin trwa również obecnie, tym bardziej, że jest to ułatwione członkostwem obu krajów u Unii Europejskiej.
W okresie 1985–1990 często zamieszkujący w Zagrzebiu Polacy (w większości Polski) spotykały się w Konsulacie Generalnym RP i wtedy to na jednym ze spotkań zrodziła się myśl utworzenia polskiej organizacji polonijnej. Dzięki wsparciu i życzliwości ówczesnych konsulów podjęto kroki w celu uzyskania zezwolenia na rejestrację organizacji polonijnej w Chorwacji. Zapał i inicjatywa kilku pań po kilkumiesięcznym załatwianiu formalności zostały uwieńczone pomyślnym rezultatem. Otrzymaliśmy zgodę od władz Zagrzebia na rejestrację organizacji mniejszości polskiej. Było to wielkie wydarzenie i ogromna radość dla wszystkich zainteresowanych, którzy pragnęli stworzyć organizację polonijną. Po przygotowaniu Statutu i spisu zarejestrowanych (było 60 ankiet członkowskich) dnia 16 lutego 1990 roku zarejestrowano pierwszą w Chorwacji organizację polonijną. Za jej patrona wybrano wielkiego polskiego astronoma Mikołaja Kopernika.
Od samego początku ważnym polem działalności Towarzystwa było nauczanie języka polskiego, szczególnie wśród dzieci i młodzieży, z uwagi na jego ważność dla zachowania tożsamości narodowej. Z czasem przybywało członków, spotkania odbywały się regularnie a zakres działalności PTK „Mikołaj Kopernik” poszerzał się w szybkim tempie. Poprzez swoją działalność Towarzystwo starało się zaspokoić rozmaite potrzeby Polonii z Zagrzebia i okolicy, a będąc na początku jedyną organizacja w kraju – również w całej Chorwacji.
W trudnym okresie wojny w Chorwacji w pierwszej połowie lat 1990-ych Towarzystwo swoja uwagę skierowało na niesienie pomocy ludziom zagrożonym wojną. Kierowało apele i wezwania o pomoc do polskich i międzynarodowych instytucji, do Ojca Świętego Jana Pawła II, do Prezydenta RP Lecha Wałęsy, do Sejmu, Czerwonego Krzyża i Stowarzyszenia „Wspólnota Polska”. Otrzymana pomoc przekazywało Polakom zamieszkałym na terenach od Vukovaru do Dubrovnika oraz instytucjom chorwackim takim jak Caritas, domy dziecka i inne. Pomocy udzielali przedstawiciele Wojska Polskiego – „Batalion Polski”, którzy przybyli do Chorwacji z ramienia ONZ. Żołnierzy z Batalionu PTK zapraszało na swoje spotkania, np. tradycyjne Wigilie, by mogli na obczyźnie poczuć atmosferę i ciepło domu polskiego.
Po zakończeniu wojny działalność PTK „Mikołaj Kopernik” skierowana została na rozwijanie współpracy z podobnymi organizacjami polonijnymi w Kraju i za granicą. Między innymi od 2001 roku Towarzystwo jest członkiem Europejskiej Unii Wspólnot Polonijnych. W 2003 roku PTK gościło w Zagrzebiu Spotkanie Regionalne z udziałem prezesów
organizacji polonijnych, członków EUWP z 19 krajów Europy Środkowej i Południowej.
Działalność Polskiego Towarzystwa Kulturalnego „Mikołaj Kopernik” z czasem wsparły instytucje polskie i chorwackie. PTK otrzymuje dofinansowanie ze Stowarzyszenia „Wspólnota Polska” i Fundacji „Pomoc Polakom Na Wschodzie”, oraz z chorwackiej Rady Mniejszości Narodowych. Przez lata wspierali Towarzystwo również sponsorzy i osoby indywidualne rozpoznając ważność działalności PTK w promowanie kultury polskiej, tradycji i obyczajów. Szczególnie znaczącego wsparcia Towarzystwu udzielali przez lata panowie Bronisław Kułaga u firmy „Exportdrvo” i Bronisław Walaszek z „Vindiji”.
W samym założeniu Towarzystwa i w pierwszych latach jego działalności ważną rolę odegrała Walentyna Lončarič, która poświęciła Towarzystwu wiele swojej energii. Przez wiele lat pełniła funkcję przewodniczącej Towarzystwa. W 2010 roku za wieloletnią pracę na rzecz Chorwackiej Polonii została odznaczona wysokim odznaczeniem państwowym Krzyżem Kawalerskim Orderu Zasługi Rzeczypospolitej Polski .Towarzystwo Kulturalne „Kopernik” za ogromny trud jaki włożyła w pracę przyznało jej tytuł honorowej przewodniczącej.
W tych pierwszych latach działalności Walentynie Lončarič towarzyszyła grupa nie mniej oddanych pracy i pełnych entuzjazmu osób: Jolanta Więckowska Matić (pierwsza przewodnicząca), Janina Wojtyna Welle, Irena Duić, Lidia Cieślińska-Živčić, Krystyna Simić, Walentyna Kereković, Jadwiga Jakus i inne. Nauczaniem języka polskiego zajęła się zaś Jolanta Sychowska Kavedžija i Barbara Kryżan Stanojević.
Towarzystwo przez lata nie miało siedziby, a na spotkania zbierano się w różnych miejscach, na przykład w budynku Ambasady RP na Krležinom Gvozdu lub w lokalach udostępnionych przez inne organizacje mniejszościowe, Češką besedę (wtedy na zagrzebskim Dolcu) lub towarzystwo węgierskie na ulicy Vodovodnej. Towarzystwo wiele zawdzięcza zrozumieniu i poparciu ze strony Konsulatu Generalnego, później Ambasady RP w Zagrzebiu.
Do 2003 r. Towarzystwo działało bez własnej siedziby. Wtedy udało się uzyskać na wynajem mały lokal w oficynie przy ulicy Mesničkiej 6. Pomimo ograniczonej powierzchni i problemów technicznych samego budynku służył on Towarzystwu przez lata, będąc miejsce spotkań i imprez, siedzibą biblioteki i magazynem zbieranych przez lata materiałów przydatnych w działalności polonijnej, w tym polskich strojów ludowych. W roku 2016 siedziba Towarzystwa przeniesiona została do przestronnego lokalu przy ulicy Savskiej, który umożliwia nie tylko zbieranie się większej liczby osób, ale i realizację na miejscu wielu projektów, wykładów, wystaw i imprez kulturalnych. Starania o nową siedzibę i wysiłki przy jej remoncie i wyposażaniu przypadają na okres kiedy przewodniczącą PTK była Barbara Kryżan-Stanojević.
Oprócz aktywności skierowanych na nauczanie języka polskiego, co od momentu założenia Polskiej Szkoły (na początku Szkolnego Punktu Konsultacyjnego przy Ambasadzie RP w Zagrzebiu) w roku 2005 przestało być główną troską PTK, działalność towarzystwa skierowana jest w trzech podstawowych kierunkach. Jednym jest wspieranie Polaków w Chorwacji, co ważne było przede wszystkim w pierwszych latach istnienia PTK. Oprócz tego szczególną uwagę zwraca się na pielęgnowanie polskich zwyczajów oraz promocję polskiej kultury w Chorwacji. W obu tych dziedzinach PTK jest stale aktywne, realizując liczne projekty.
Towarzystwo w przeciągu 30 lat swego istnienia dokonało wielu osiągnięć i zawarło liczne kontakty, bardzo cenne dla środowiska polonijnego. Członkowie naszego PTK wykorzystują każdą okazję w celu popularyzowania w środowisku chorwackim wiedzy Polsce, zaś w polskich kręgach – o Chorwacji. Dzięki tłumaczeniom zrealizowanym przez naszych członków ukazało się wiele książek. Członkowie Towarzystwa są też autorami publikacji o Polsce. Z okazji setnej rocznicy niepodległości Polski wyszła książka Magdaleny Najbar-Agičić o Polsce w okresie międzywojennym (Druga Republika. Poljska u međuraću 1918-1939). PTK jest również współorganizatorem Festiwalu historycznego Kliofest, dzięki czemu w jego programie pojawiają się tematy związane z historią Polski. W roku 2019 w ramach Kliofestu wykład wygłosił prof. Andrzej Friszke.
W roku 2004 w ramach PTK „Mikołaj Kopernik” powstała Grupa Wokalna „Wisła”, która od tegoż roku regularnie występuje na Przeglądach folkloru mniejszości narodowych miasta Zagrzebia, ale i na innych festiwalach i imprezach w Chorwacji, w Polsce i innych krajach. Grupa „Wisła” prowadzona przez fachowych dyrygentów przez lata rozszerza swój repertuar. Wykonuje utwory folklorystyczne, patriotyczne, religijne i popularne piosenki polskie. Pojawiając się w pięknych polskich strojach ludowych przyciąga uwagę i pochwały słuchaczy. Swoimi występami na imprezach PTK, uzupełnia je i nadaje im uroczysty charakter. Przez długi okres osobą kierującą grupą wokalną była Walentyna Lončarić, obecnie pracą „Wisły” kieruje Janina Wojtyna Welle. Od 2006 r. w ramach Towarzystwa działała również młodzieżowa grupa taneczna, która – niestety – po kilku latach przestała istnieć.
Oprócz tradycji muzycznych, PTK pielęgnuje również inne polskie tradycje, związane przede wszystkim z obchodami tradycyjnych świąt religijnych. Przez lata członkowie Towarzystwa zbierali się na mszy świętej z okazji Wielkiej Nocy w niedzielę palmową, przed tzw. „śniadaniem wielkanocnym” w siedzibie PTK, oraz na mszy przed bożonarodzeniowym spotkaniem wigilijnym. Co roku w ramach warsztatów prze świętami Wielkanocnymi wykonywane są tradycyjne polskie palmy wielkanocne ze świeżych i suszonych gałązek i kwiatów. Tradycyjnie w „palemkowaniu” uczestniczy wielu zainteresowanych, członków Towarzystwa, pracowników Ambasady RP i różnych przyjaciół Polski. Końcem listopada zaś, lub na początku grudnia, dorocznie organizowane są warsztaty wyrobu dekoracji adwentowych i bożonarodzeniowych. Coraz więcej uwagi przyciągają polskie tradycje kulinarne, które również pielęgnuje się w Zagrzebiu. Dotychczas, w Towarzystwie organizowane były tzw. „bigosowania”, to jest konkursy na najlepszy bigos. Ostatnio, starając się zabezpieczyć lepsze wyposażenie kuchni w samej siedzibie, przygotowuje się teren pod kursy gotowania polskich tradycyjnych potraw.
Od 1990 r. PTK wydaje swój biuletyn, który od 2011 r. nosi nazwę „Kopernik”. Ukazuje się on jako kwartalnik, a corocznie ma jeszcze i numer specjalny, w tym roku poświęcony jubileuszowi 30-lecia Towarzystwa. Teksty w Koperniku publikowane są po polsku i po chorwacku. Każdy numer donosi kronikę wydarzeń polonijnych oraz teksty mówiące o polskiej kulturze, historii i języku. Numery „Kopernika” dostępne są w formie drukowanej, oraz na stronie internetowej Towarzystwa prowadzonej przez Arkadiusza Nizińskiego, a która aktywna jest od 2012 roku. Obecnie redaktor naczelną „Kopernika” jest Małgorzata Vražić.
Przez lata istnienia naszego Towarzystwa zmieniały się władze, ale zawsze o prężnym działaniu stowarzyszenia decyduje aktywność przewodniczących i osób działających w Zarządzie, które poświęcają tej pracy wiele czasu i sił. Pierwszą przewodniczącą była pani Jolanta Więckowska Matić, drugą pani Walentyna Lončarić, następnie pani Lidia Cieślińska-Živčić, potem pani Krystyna Simić, ponownie pani Walentyna Lončarić, Jolanta Sychowska-Kavedžija i Barbara Kryżan-Stanojević. Obecnie Przewodniczącą Towarzystwa jest Magdalena Najbar-Agičić.
W ramach Towarzystwa założony został Klub Seniora, który prowadziła Walentyna Lončarić. W organizacji młodzieżowej szczególnie aktywna była Marta Cvetkov (z domu Simić), która obecnie wiele wysiłku wkłada w aktywizację młodszego pokolenia członków, a szczególnie u organizację imprez dla dzieci. Cały Zarząd aktywnie wspiera te wysiłki, gdyż przyszłość należy do młodych. Jeśli chodzi o imprezy skierowane do rodzin z dziećmi, ważna jest dobra współpraca z Polską Szkołą, na czele której znajduje się Izabella Glavić. Dorocznie PTK i Polska Szkoła współorganizują tradycyjne majowe wycieczki – „majówki”, ale i inne spotkania, np. „andrzejkowe”.
Coraz bogatsza jest biblioteka PTK „M. Kopernik”, która powstawała stopniowo, najpierw wyłącznie dzięki darom członków i sympatyków, a ostatnio jest na bieżąco uzupełniana dziełami najwybitniejszych polskich współczesnych pisarzy, popularnymi tytułami literatury kryminalnej i sensacyjnej i egzemplarzami tłumaczeń literatury polskiej na język chorwacki. Gośćmi Towarzystwa bywali polscy pisarze, na przykład Olga Tokarczuk, Michał Rusinek, czy Renata Piątkowska, ale i znani pisarze chorwaccy zakochani w Polskę i jej kulturę Polsce i jej kulturze, przykładowo tłumaczony chętnie w Polsce Miljenko Jergović, który odznaczony został w 2018 r. przez PTK nagrodą „Kopernik” ustanowiona wtedy dla osób zasłużonych dla promocji kultury polskiej i rozwoju stosunków polsko-chorwackich.
Zaproszeni goście, ale i członkowie PTK zajmujący się zawodowo historią literatury polskiej lub historią w ogóle wygłaszali w siedzibie Towarzystwa wykłady o historii i literaturze, o pisarzach i pisarkach i o związkach kulturalnych pomiędzy Polska i Chorwacją, organizowane były promocje książek i wystawy. Właśnie przede wszystkim jeśli chodzi o wystawy, nowa siedziba PTK daje wiele możliwości. Dzięki temu od roku 2016 co roku Towarzystwo organizuje kilka wystaw, a wernisaże przyciągają wielu zainteresowanych. Poprzez wystawy promuje się piękno polskich krajobrazów, sukcesy polskich artystów, bądź też prezentuje polska historię i kulturę. Przykładowo, w roku 2019 przedstawiona została wystawa fotografii prezentujących piękno polskich miast. Autorką fotografii była nasza członkini, Ewy Zrno, która aktywnie działa w Zarządzie, wnosząc wkład w prace merytoryczne nad projektami, ale również niezastąpiona jest w pracach logistycznych.
Dorocznie organizowane są „Dni z Kopernikiem”, cykl imprez popularyzujących wielkiego polskiego astronoma, który jest patronem PTK. Główny punkt obchodów „Dni z Kopernikiem” organizowany jest z okazji urodzin astronoma, 19 lutego. Oprócz wystaw, odbywają się wykłady, a PTK współpracuje również z Zagrzebskim obserwatorium astronomicznym. W roku 2019 zaprezentowana była duża wystawa mówiąca o życiu Kopernika, która była efektem współpracy PTK z władzami miasta Olsztyna. Dzięki gościom z Olsztyna i donacji, którą otrzymało PTK od tego miasta, obchody „Dni z Kopernikiem” były w tym roku szczególnie bogate. Nad przygotowanie, a w szczególności zgłaszaniem i rozliczaniem projektów wytrwale pracuje Beata Winnicka Božanović.
W organizacji PTK „Mikołaj Kopernik” obchodzone są dorocznie polskie święta państwowe. Od lat, szczególnie uroczyście obchodzone jest Święto niepodległości 11 listopada (obchody Dania Konstytucji 3 Maja organizuje Ambasada RP), oraz Dzień Polonii. W roku 2020 z powodu lockdownu wywołanego epidemii koronawirusa spotkanie z okazji Dnia Polonii odbyło się online. Było to pierwsze, choć można przypuszczać, że nie ostatnie takie spotkanie członków PTK „Mikołaj Kopernik”.